Zo min mogelijk nachtwerken
De wetenschap is het over één ding inmiddels wel eens: nachtwerken is schadelijk voor de gezondheid. De Gezondheidsraad concludeert dat nachtwerkers een verhoogd risico hebben op diabetes type 2, hart- en vaatziekten en slaapproblemen. Naar schatting van de Gezondheidsraad is na veertig jaar nachtdiensten 1 op de 5 gevallen van diabetes mellitus type 2 puur en alleen daaraan te wijten. Voor hart- en vaatziekten geldt een gelijksoortig percentage. Dat zijn aanzienlijke risico’s. Het belangrijkste advies is nachtdiensten tot een minimum te beperken, maar in de praktijk wordt daar nog weinig over nagedacht. Organisaties zijn vooral bezig met gevolgen en de randvoorwaarden, terwijl de nachtdiensten zelf vaak ongemoeid blijven.
Wat is een gezonde roostering?
Bij twee tot drie diensten raakt het bioritme minder ontregeld. Laat medewerkers daarom niet te veel nachtdiensten achter elkaar draaien. Een snel voorwaarts roterend rooster is het gezondst. Dan werkt iemand eerst ochtend-, dan middag- en dan avonddienst. Een voorbeeld is 2-2-2: twee ochtendshifts, twee middagshifts, twee nachtshifts, vier dagen vrij. Op die manier herstelt het lichaam makkelijker dan wanneer je andersom roostert. Een nachtwerker heeft tot slot aanzienlijk meer hersteltijd nodig dan iemand die overdag werkt, zo blijkt uit VU-onderzoek. Om volledig te herstellen van twee weken 12-urige nachtdiensten hadden de medewerkers uit het onderzoek veertien dagen nodig. Zij die overdag werkten, deden daar slechts vier dagen over. De Arbeidstijdenwet schrijft na een reeks van drie nachtdiensten of meer minimaal 46 uur rust voor.
Ochtendmens vs avondmens
Voor avondmensen is een nacht doorwerken waarschijnlijk makkelijker vol te houden dan voor ochtendmensen. Hardy van de Ven wijst op recent Duits onderzoek. Daarbij werd het rooster afgestemd op het ‘chronotype’: avondmensen kregen meer nachtdiensten en ochtendmensen meer vroege diensten. Met de nieuwe indelingen bleken alle medewerkers gemiddeld langer en beter te slapen en waren ze tevredener over hun vrije tijd.
Invloed op rooster
Door meer invloed te hebben op het eigen rooster kan rekening worden gehouden met het ‘chronotype’, de levensfase en persoonlijke voorkeuren. Nachtmensen willen misschien vaker een nachtdienst draaien dan ochtendmensen en ouders van jonge kinderen bijvoorbeeld. Meer zeggenschap over het rooster draagt bij aan een betere werkprivébalans, en dat is weer gelinkt aan lager verzuim. Zelf roosteren bestaat in vele varianten. Kies in het begin niet gelijk een extreme vorm, laat medewerkers bijvoorbeeld alleen de wijzigingen zelf regelen of een deel van de diensten.
Impact van nachtdienst op ouderen
Nachtdiensten worden meer belastend naarmate de jaren vorderen. In wetenschappelijke studies is dat misschien minder snel terug te zien door het ‘healthy work’-effect. Medewerkers die er minder goed tegen bestand zijn, haken af en de fitte nachtwerkers blijven over. Waarschijnlijk heeft die laatste groep gezonde copingstrategieën ontwikkeld, zoals het voorslapen voor een nachtdienst. Toch ontkomt niemand aan leeftijdsaspecten. Ouderen die nachtdiensten draaien, slapen korter. Waarschijnlijk ligt dat aan de biologische klok, die met het ouder worden een stukje opschuift richting ochtendtype. Daarnaast hebben ouderen minder reservecapaciteit. Ze herstellen minder snel van wisselende diensten.
De inzet van kunstlicht
Licht is het belangrijkste signaal waarop de biologische klok staat afgesteld. Er wordt dan ook veel onderzoek gedaan naar lichttherapie en ploegendienstwerk. Wat is bijvoorbeeld het effect van lichttherapie overdag, aan het eind van een serie nachtdiensten om weer sneller terug in het normale ritme te komen? Over lichttherapie in de nacht zijn de meningen verdeeld. Verschillende ziekenhuisafdelingen experimenteren met blauwe brillen, die medewerkers helpen extra alert te blijven in de nachtelijke uren. Dat extra licht helpt weliswaar om wakker te blijven, maar de biologische klok wordt nog verder ontregelt.
Powernap en voorslapen
Een hazenslaapje is één van de weinige maatregelen waarvan de heilzaamheid onomstotelijk vaststaat. Zo’n dutje van een halfuur kan de hormonale ontregeling door het slaaptekort tegengaan en geeft het immuunsysteem een oppepper. Niet langer dan een halfuur, want als de diepe slaap intreedt, word je wakker met een katerachtig gevoel. Dan heeft het een averechts effect. Let wel op, want het duurt nog zeker een kwartier voordat iemand helemaal wakker is. Die eerste vijftien minuten mag een medewerker dus nog niet on call zijn. Hoewel een nachtelijk dutje niet in elk type werk in te passen is, is de powernap de laatste jaren bezig aan een stevige opmars. Verschillende ziekenhuizen hebben powernap-stoelen (Energypod) aangeschaft, die zijn afgesteld op korte slaapjes op het werk. Vroeger was het advies aan nachtwerkers om niet extra te slapen. Dat is achterhaald. Voorslapen voor de nachtdienst is een goede manier om slaaptekort te compenseren. Dat is dan geen powernap meer, maar een volledige slaapcyclus van zo’n anderhalf uur slaap, liefst in het eigen bed. Zorg dat tussen slaap en werk genoeg tijd zit weer goed wakker te worden.
Licht voedsel tijdens de nachtdienst
Slaaptekort ontregelt de hormoonhuishouding. Nachtwerkers krijgen daarom extra trek en hebben dan ook nog eens zin in ongezonde dingen als cola, chips en chocola, ofwel koolhydraten en daarvan word je extra slaperig. ’s Nachts wordt het eten ook nog eens slechter verwerkt. Dat verklaart waarom nachtwerkers de neiging hebben tot gewichtstoename en het ontwikkelen van diabetes. De wetenschap heeft nog geen antwoord op dit probleem gevonden. Probeer in de tussentijd de verleiding te weerstaan om te gaan snacken.
Nachtdiensten en de Risico-inventarisatie & Evaluatie (RI&E)
In 2020 is de Richtlijn Nachtwerk en Gezondheid van de NVAB verschenen. Daarin staan onder meer de volgende lijst met aandachtspunten voor de RI&E:
- De mogelijke gevolgen van het nachtwerk op de gezondheid en veiligheid van de werkenden.
- Overwegingen om gebruik te maken van nachtwerk
- (Voorgenomen) maatregelen in het Plan van Aanpak, inclusief de ordening daarvan volgens de arbeidshygiënische strategie.
- Afwijkende arbeidsomstandigheden tijdens de nachtdienst ten opzichte van overdag.
- De mate waarin het rooster voldoet aan de vuistregels voor gezond roosteren, inclusief eventuele verstoringen als gevolg van bijvoorbeeld overwerk, verschuivingen en ruilen van diensten.
- De mogelijkheid om te rusten of te slapen op het werk of onmiddellijk na de dienst, of het aanbieden van bedrijfsvervoer, om onveilige situaties in het woon-werkverkeer te voorkomen.
- De combinatiebelasting (nachtwerk en andere bezwarende omstandigheden als veiligheidsrisico’s, fysieke belasting, mentale (onder)belasting, alleen werken, overwerk).
- De werk-privébalans en de mogelijkheid dit met de werkende te bespreken.
- Loopbaanbeleid: op tijd bespreken, ook bij jongere werkenden, wat verwachtingen zijn over het blijven verrichten van nachtwerk en financiële aspecten ten aanzien van nachtwerk.
Heb je vragen over nachtdiensten en alles wat daarbij komt kijken? Neem dan vrijblijvend contact met ons op. Wij denken graag met je mee!